W bieżącym roku obchodzimy już 93. rocznicę wybuchu Powstania. Nadto żyje już tylko trzech powstańców wielkopolskich, i to w wieku 101-103 lat.

Świadectwem tych wydarzeń historycznych pozostają jedynie pomniki i inne obiekty poświęcone pamięci Powstania Wielkopolskiego. Są one przedmiotem szczególnego zainteresowania Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, które za główny cel swojej działalności przyjęło krzewienie wiedzy i kultywowanie pamięci o Powstaniu Wielkopolskim i jego uczestnikach.

Jest to realizowane w wielu formatach, między innymi przez organizację odczytów i prelekcji, wymianą doświadczeń z pracy wychowawczej szkół noszących imiona bohaterów Powstania Wielkopolskiego, wydawnicze rocznika „Wielkopolski Powstaniec” i coroczne przyznawanie statuetki „Dobosz Powstania Wielkopolskiego” – Nagrody Honorowej Towarzystwa za szczególny udział w upowszechnianiu czynu powstańczego 1918-1919 roku. Laureatem tegoż wyróżnienia jest także autor niniejszego opracowania – Paweł Anders.

Towarzystwo troszczy się również o materialne upamiętnienie Powstania Wielkopolskiego. Jego ogniwa organizacyjne były w ostatnich latach inicjatorami ufundowania i odsłonięcia kilku nowych pomników i tablic pamiątkowych, na przykład w Chodzieży, Inowrocławiu, Pile, Sulechowie, Wągrowcu, Zielonej Górze. Pomniki, mogiły powstańcze i tablice pamiątkowe stanowią bowiem najlepszą formę dokumentowania dziejów zrywu niepodległościowego i przetrwania pamięci, są ponadto miejscem rocznicowych spotkań, wspomnień i wyrażania powstańcom uznania, czci i hołdu.

Przedstawiony tu wykaz miejsc pamięci może nie zawierać wszystkich istniejących obiektów.

BASZKÓW (gmina Zduny, powiat krotoszyński)
Na cmentarzu parafialnym, przy poprzecznej dróżce na prawo od głównej alejki, znajduje się symboliczny grób parafian poległych w latach 1914-20, otoczony betonowym krawężnikiem. Na betonowym nagrobku widnieje we wnęce tablica z 64 nazwiskami , między którymi na samej górze umieszczono nazwiska dwóch pochowanych w tym grobie ofiar Powstania Wielkopolskiego: Marcina Dąbrowskiego, poległego pod Rawiczem (przez LS nie odnotowano), i Stanisława Pawłowskiego (1899-1919), który poległ 19 II pod Korzeniem.

BOROWNICA (gmina Zduny, powiat krotoszyński)
Na skraju lasu na północ od wsi, w dolinie strumienia 150 m od drogi polnej Zduny-Chachalnia, znajduje się pod dwoma strzelistymi dębami kopiec z kamieni polnych. Na największych głazach wykuto napisy: 1918-1968 Borownica Zduny i Powstańcom Kołłątajowscy 1919-1979 (Liceum Ogólnokształcące w Krotoszynie nosi imię H. Kołłątaja). Obok umieszczono dawne kamienie graniczne sprzed II wojny światowej z literami P i D po bokach. Dojście do pomnika umożliwia zielony szlak pieszy, biegnący z Krotoszyna do Zdun.

KOBYLIN (miasto w powiecie krotoszyńskim)
1. Na pl. Glabera, obok klasztoru Franciszkanów, znajduje się wkomponowany w trawnik pomnik powstańców wielkopolskich i ofiar II wojny światowej (proj. Wojciech Korytowski i Tadeusz Piskorski). Odsłonięto go w maju 1979 r. na miejscu pomnika powstańców z 1937 r., który zniszczyli hitlerowcy. Z prawej strony leżą na podwyższeniu dwie poziome płyty granitowe, między którymi umieszczono pochyło przestrzenną metalową podobiznę krzyża powstańczego. Po lewej stoją dwa nieregularne słupy granitowe (na lewym metalowy herb Kobylina), a między nimi usytuowano ostrosłupowe elementy metalowe (na skrajnym z nich daty 1939-1945). Z przodu na tablicy ze szlifowanego granitu wykuto napis: Poległym i pomordowanym za Ojczyznę i wolność społeczeństwo ziemi kobylińskiej.
2. Na domu przy al. Powstańców Wielkopolskich 17 czarna tabliczka kamienna przypomina miejsce, skąd 3 I 1919 r. wyruszył do walki pierwszy oddział z Kobylina. U góry ozdobiona jest wizerunkiem krzyż powstańczego. Umieszczono ją tu w 1985 r., na miejscu poprzedniej tabliczki z 1957 r.
3. Na cmentarzu przy ul. Strzeleckiej, po lewej stronie głównej alejki, spoczywa w grobie rodzinnym Ignacy Gajowczyk (1871-1947), dowódca kampanii powstańczej w Kobylinie. Grób nakryty jest płytą betonową.
4. Na tym cmentarzu, przy drugiej poprzecznej dróżce na lewo od głównej alejki, urządzono niewielką kwaterę grobów uczestników Powstania Wielkopolskiego i ofiar II wojny światowej.

KOŹMIN WIELKOPOLSKI (miasto w powiecie krotoszyńskim)
1. W rozwidleniu ulic Kościuszki i Staszica, na miejscu niemieckiego pomnika z 1902 r., odsłonięto 15 VIII 1929 r. kamienno-siżowy pomnik Wolności dłuta Władysława Marcinkowskiego. W 1939 r. zniszczyli go hitlerowcy. W ramach obchodów 750-lecia Koźmina Wielkopolskiego w 1982 r. wzniesiono na tym miejscu pomnik ku czci koźminiaków uczestniczących w walkach wolnościowych w latach 1410, 1466, 1848, 1906, 1918-19 i 1939-45 (proj. Jerzy Sobociński). Początkowo miał on funkcję ustawionego pionowo okazałego głazu z metalową tablicą w kształcie orła z rozpostartymi skrzydłami. Później na głazie umieszczono figurę żołnierza z granatem w ręku, odsłonięta 1 IX 185 r., przypominająca postać z poprzedniego pomnika. Cokół, brukowane otoczenie pomnika i słupki do ogrodzenia łańcuchowego wykonano z regularnych kostek granitowych. Jeszcze później za pomnikiem ustawiono ścianę licowaną nieregularnymi płytkami kamiennymi z napisem u góry: Pamięci poległych za Ojczyznę. Niżej umieszczono 11 metalowych tabliczek przypominających ważne wydarzenia, wśród których jest też Powstanie Wielkopolskie.
2. Na starym cmentarzu przy ul. Poznańskiej, po wschodniej stronie głównej alejki, znajduje się zbiorowy grób 7 powstańców wielkopolskich (czterech poległych pod Rawiczem, jednego nieznanego, jednego zmarłego w 1919 roku i jednego w 1920 r.). Mogiła otoczona jest ogrodzeniem łańcuchowym na betonowych słupkach. Pionowy nagrobek betonowy, zwieńczony krzyżem, wzniesiono 21 IX 1923 r. z inicjatywy Towarzystwa Powstańców i Wojaków. Na nim widnieje płaskorzeźba z gałązkami laurową i dębową, czapką powstańczą, szablą i sztandarem, niżej zaś napis ku czci poległych za wolność i niepodległość oraz kamienna tablica z nazwiskami pochowanych ku powstańców (w LS w czterech przypadkach podano inną datę lub miejsce śmierci).

KROTOSZYN (miasto powiatowe)
1. Na skwerze w rozwidleniu ulic Klonowicza i Zdunowskiej znajduje się od 1959 r. pomnik w kształcie trapezowatego ostrosłupa ściętego, zbudowanego z kamiennych brył na schodkowym cokole. Na nim widnieje metalowy orzeł (pochodzi on z pomnika wystawionego w 1922 r. na pl. Wolności i zniszczonego przez hitlerowców), a niżej marmurowa tablica ku czci powstańców wielkopolskich, z cytatem z Ignacego Krasickiego. Po bokach ustawiono metalowe znicze.
2. Na domu przy al. Powstańców Wielkopolskich 18 (dawniej hotel „Bazar”, obecnie Przedszkole nr 3) małą tabliczkę kamienną upamiętniono miejsce, z którego Powiatowa Rada Ludowa kierowała ruchem powstańczym.
3. Na frontonie Szkoły Podstawowej nr 1 im. Powstańców Wielkopolskich (al. Powstańców Wielkopolskich 13) znajduje się od 6 VI 1970 r. płaskorzeźba betonowa przedstawiająca dwóch powstańców z bronią na tle orła. Niżej umieszczono wykonany w metalu napis: Patriotyzm – młodzież 1970.
4. W holu nowego dworca kolejowego wmurowano wtórnie tablicę marmurową upamiętniająca zdobycie stacji w dniu 1 I 1919 r. o godz. 18 przez powstańców wspieranych przez pociąg pancerny „Poznańczyk”. Tablicę odsłonięto 1 I 1932 r., a ufundował ją Związek Byłych Uczestników Powstań Narodowych. Była ukryta w 1939 r. i imo poszukiwań prowadzonych przez gestapo nie została odnaleziona.
5. Pośrodku cmentarza przy ul. Raszkowskiej wzniesiono mauzoleum kaprala Franciszka Sowińskiego (1898-1919) z Bożacin, ochotnika z 5. kampanii 12. pułku strzelców wielkopolskich, poległo 1 II pod Zdunami. Ma formę krytego ołtarza, pod którym umieszczono tablicę z napisem informacyjnym. Po bokach znajdują się dwie pary kolumn jońskich, a w narożnikach – cztery znicze betonowe, całość zaś otoczono betonową balustradą.
6. Na prawo i lewo od mauzoleum znajduje się kwatera kilkudziesięciu grobów powstańców wielkopolskich, z nagrobkami różnego rodzaju. Oprócz tego uczestnicy powstania pochowani są w kwaterze grobów żołnierskich i w innych miejscach cmentarza.

LUTOGNIEW (gmina Krotoszyn, powiat krotoszyński)
Na cmentarzu parafialnym, w trzecim rzędzie na prawo blisko bramy wjazdowej, spoczywają Józef Konieczny (1990-19), poległy 19 III (według LS 21 II pod Chachalnią) i Stanisław Szczurek (1897-1919), poległy 26 IV pod Kotowskiem. Mogiła nakryta jest dwoma płytami betonowymi i ma wspólny lastrykowy nagrobek z wizerunkiem głowy Chrystusa oraz czarną tablicą informacyjną.

ROZDRAŻEW (wieś gminna w powiecie krotoszyńskim)
Na cmentarzu parafialnym przy ul. Pleszewskiej (wylotowej w kierunku Dobrzycy), po prawej stronie głównej wsi, spoczywa w zbiorowym grobie 11 poległych powstańców wielkopolskich, w tym pięciu w walkach 6-9 II 1919 r. o Zduny (w LS figuruje tych pięciu, z adnotacją o pochowaniu na innych cmentarzach, a także dwóch innych, zmarłych w marcu i kwietniu 1919 r.). Kwadratowa mogiła otoczona jest ogrodzeniem łańcuchowym na betonowych słupkach. Na niej znajduje się ustawiony pionowo głaz – czerwony granit z wykutymi nazwiskami powstańców, zwieńczony krzyżem metalowym, ufundowany 23 X 1927 r. przez rodziny i kolegów z kompanii rozdrażewskiej (proj. Włodarczyk). Poniżej leży ukośnie płyta betonowa z wierszem podobnym do dziewięciowiersza z pomnika ostrzeszowskiego i okrągłym medalionom z wizerunkiem czapki powstańczej na skrzyżowanych szablach. W okresie okupacji hitlerowskiej niektóre elementy pomnika były ukryte.

SULMIERZYCE (miasto w powiecie krotoszyńskim)
1. Pośrodku Rynku od 1966 r. leży głaz metalowym orłem i taką samą tablicą ku czci walczących w powstaniach w latach 1848 i 1863, w Powstaniu Wielkopolskim, kampanii wrześniowej i okupacji hitlerowskiej, którzy czynem i krwią serdeczną swe umiłowanie do ziemi ojczystej świadczyli. Głaz spoczywa na cokole z kamieni polnych. Po bokach umieszczono dwa znicze blaszane.
2. Na północo-zachodnim narożniku starego cmentarza przy ul. Starokościelnej, po zewnętrznej stronie ogrodzenia, wzniesiono w 1968 r. kopczyk z kamieni spojonych zaprawą. Umieszczona na nim tablica ze sztucznego kamienia, ozdobiona krzyżem powstańczym, upamiętnia miejsce śmierci Piotra Zielezińskiego (1873-1919), szeregowca ze Straży Ludowej, który poległ 31 I (według LS 30 I) w czasie ataku niemieckiego na Sulmierzyce.
3. Na starym cmentarzu przy ul. Starokościelnej, na lewo od głównego wejścia, pochowano wspomnianego wyżej Piotra Zielezińskiego. Grób ma obramowanie betonowe i taki sam zwieńczony krzyżem nagrobek stylizowany na kamień naturalny, z czarną tablicą informacyjną i miejscem, w którym dawniej umieszczone było owalne zdjęcie poległego.
4.W głębi tego cmentarza spoczywa Telesfor Fibak (1870-1929), dowódca kompanii sulmierzyckiej w Powstaniu Wielkopolskim. Grób ma płytę betonową oraz trapezowaty nagrobek z wyrytym krzyżem powstańczym i czarną tablicą informacyjną.

ZDUNY (miasto w powiecie krotoszyńskim)
1. Pośrodku pl. 700-lecia wznosi się betonowy pomnik, zaadaptowany w okresie międzywojennym ze stojącego tu wcześniej pomnika niemieckiego. Na schodkowym podwyższeniu znajduje się prostopadłościenny cokół, na którym ustawiono kolumnę z głowicą w stylu kompozytowym, zwieńczoną orłem z rozpostartymi skrzydłami. Na cokole z przodu widnieje napis: Cześć poległym synom miasta Zduny, a po bokach daty: 1918-1919 i 1939-1945.
2. W północnej części cmentarza, znajdującego się przy kościele parafialnym, pochowano w zbiorowym grobie powstańców poległych w lutym 1919 r. w walkach pod miastem. Nagrobek o kształcie zbliżonym do trójkąta, zwieńczony małym krucyfiksem, wykonano z betonu stylizowanego na kamień naturalny. Na nim umieszczono cztery czarne tablice z napisem ku czci bohaterów oraz nazwiskami 17 poległych i datami ich śmierci (w LS figuruje 16 z nich, w kilku przypadkach z inną datą śmierci, a w dwóch przypadkach podano, że pochowani są na innych cmentarzach). Wokół mogiły ułożono krawężnik betonowy. Nagrobek zniszczyli hitlerowcy w 1941 r.; został on odbudowany w 1946 r.