Wyzwolenie Ziemi Krotoszyńskiej nie było łatwe. Na lokalnym froncie toczyły się ciężkie walki, a wielu powstańców poległo. Poniżej przedstawiamy – uwiecznione na fotografiach – niezwykłe historyczne momenty dla naszego miasta właśnie z okresu Powstania Wielkopolskiego.

Sytuacja w Krotoszynie była ciężka, gdyż na naszym terenie stacjonował potężny niemiecki garnizon wojskowy. Sam doktor Bolewski, który był jedną z głównych postaci powstania robił trochę uników, nie chciał na przykład, by pociąg pancerny – ten, który nas wyzwolił – przyjechał. Bał się, ze garnizon niemiecki rozniesie Krotoszyn. Na szczęście morale Niemców były tak słabe, że – jak pisze w swoich pamiętnikach Władysław Rybakowski – gdy w czwórkę wpadli do koszar, to 600 stacjonujących tam Niemców się poddało. Wartownicy rzucili broń i krzyknęli: „Hurra, nareszcie wojna się dla nas skończyła”. Po miesiącu jednak Niemcy się zmobilizowali i rozpoczęły się ciężkie walki na froncie krotoszyńskim. Od początku lutego 1919 r., od śmierci Franciszka Sowińskiego, do praktycznie końca lutego Niemcy używają pociągów pancernych, artylerii nawet gazów bojowych . najpierw bitwa o Zduny, później próba opanowania Krotoszyna przez Niemców – to naprawdę były ciężkie walki. Nasz front krotoszyński, front południowy miał naprawdę duże znaczenie strategiczne. Dzięki temu, że tu stawialiśmy opór okupantowi to wojska powstańcze mogły w spokoju walczyć na głównych frontach na północy i zachodzie.

Wrzesień 1918 r. – powołano tajny Komitet Obywatelski, który tworzyła grupa polskich działaczy narodowych z dr Stefanem Budzyńskim na czele.

12 listopada 1918 r. – utworzenie Rady Robotniczo – Żołnierskiej z dużą przewagą Niemców. Na czele polskiej reprezentacji stał dr Władysław Bolewski.

17 listopada 1918 r. – wiec patriotyczny na rynku z udziałem Polaków z miast i okolicznych miejscowości. Podczas manifestacji Komitet Obywatelski przekształcono w liczącą 72 osoby, tymczasową Powiatową Radę Ludową z przewodniczącym – dr Stefanem Budzyńskim. Powołanie Straży Obywatelskiej podporządkowuj landratowi Konradowi Hahn’owi, która miała pełnić obowiązki policyjne na terenie miasta.

24 listopada 1918 r. – ostateczne ukonstytuowanie Powiatowej Rady Ludowej – zmniejszenie składu do 36 osób (12 z Krotoszyna, 23 z terenu powiatu). Jej siedzibą był krotoszyński „Bazar” (dziś przedszkole „Bajka” przy Powstańców Wielkopolskich 18).

26 listopada 1918 r. – powołanie wydziału Powiatowej Rady Ludowej w składzie: med. Marceli Langiewicz (przewodniczący), dr Stefan Budzyński, Ignacy Cieślicki, Feliks Cyba, Michał Fibak, Józef Gąsiorkiewicz, Ludwik Gibasiewicz, ks. Mieczysław Górny, Józef Klemczak, Mieczysław Kończak i Kazimierz Kopydłowski. Aktywnym działaczem Rady Ludowej był także dr Władysław Bolewski.

26 grudnia 1918 r. – Ignacy Paderewski –który kilkanaście dni później został premierem i ministrem spraw zagranicznych RO – w towarzystwie oficerów angielskich przyjeżdża do Poznania.

27 grudnia 1918 r. – przed hotelem Bazar w Poznaniu, gdzie zatrzymał się Ignacy Paderewski trwają manifestację polskiej ludności. Niemieccy żołnierze zdzierają z domów polskie flagi, na co reagują Polacy – przed hotelem skoncentrowano oddziały Straży Ludowej. Równocześnie zostaje oswobodzony Kórnik.

28 grudnia 1918 r. – Kapitan Stanisław Taczak zostaje wodzem powstania.

29 – 31 grudnia 1918 r. – Powstańcy wyzwalają z rąk niemieckich miejscowości w pobliżu Poznania.

1 stycznia 1919 r. – wyzwolenie Krotoszyna, miasto zdobyto o godz. 18:00 siłami pociągu pancernego nr 11 „Poznańczyk”. Dowódcą był ppor. Jan Szlagowski. Po zdobyciu dworca powstańcy, przy współudziale miejscowych ochotników, zajęli ważniejsze obiekty w mieście. Niemcy wycofali się do koszar im. Steinmetza (przy dzisiejszym skrzyżowaniu Młyńskiej i 56 Pułku Piechoty Wlkp.) i tam poddali się dzięki udanej akcji grupy powstańców pod dowództwem Władysława Rybakowskiego. Kapitulację z rąk komendanta niemieckiego garnizonu przyjęli: dr Bolewski, ppor. Jan Szlagowski i Zbigniew Ostroróg Gorzeński (komendant wojskowy Jarocina).

1 stycznia 1919 r. – Ignacy Paderewski opuszcza Poznań i jedzie do Warszawy.

2 stycznia 1919 r. – Pierwsza odezwa do mieszkańców, wydana przez nową władze miasta i powiatu – Powiatową radę Ludową.

3 stycznia 1919 r. – niemiecka załoga wojskowa opuściła Krotoszyn udając się pociągiem do Cieszkowa. Pozostawione w koszarach zapasy broni i amunicji zostały zabezpieczone przez powstańców pod dowództwem Władysława Rybakowskiego. Zajęcie Zdun, Chachalni i Borownicy przez kampanię powstańcza z Jarocina.

4 – 6 stycznia 1919 r. – odwołano ze stanowisk niemieckich urzędników w administracji miejskiej i powiatowej. Na burmistrza powołano Józefa Klemczaka – działacza narodowego z okresu zaborów oraz członka Powiatowej Rady Ludowej. Starostą został Wojciech Skoroszewski – dziedzic z Lutyni.

7 stycznia 1919 r. – rozkazem Naczelnego Dowódcy powstania, mjr Stanisława Taczaka, utworzono VII Okręg Wojskowy z siedzibą w Ostrowie, któremu podporządkowano krotoszyńskie oddziały powstańcze. Komendantem Okręgu został Władysław Wawrzyniak, a szefem sztabu Zygmunt Wieliczka. Formacje powstańcze VII Okręgu połączono tworząc 12 Pułk Strzelców Wielkopolskich, w którego skład wchodziły dotychczasowe bataliony: ostrowski, krotoszyński, ostrzeszowski, którym nadano kolejno numery I, II i III. Dowódcą krotoszyńskiego – II batalionu, komendantem wojskowym Krotoszyna oraz dowódcą powiatu został Marian Modrzejewski.

8 stycznia 1919 r. – Klęska powstańców pod Szubinem.

10 stycznia 1919 r. – powołanie na stanowisko dowódcy II (krotoszyńskiego) batalionu, komendanta wojskowego Krotoszyna i dowódcy powiatu Sergiusza Radziwanowskiego.

16 stycznia 1919 r. Walki w rejonie Międzychodu.

28 stycznia 1919 r. – Pierwsze akcje ofensywne Niemców w okolicy Bydgoszczy i Nakla. Akcja powstańcza w Chełmży.

29/30 stycznia 1919 r. – początek niemieckiej akcji zaczepnej pod Zdunami. Wojska niemieckie od 8 stycznia skoncentrowane były w okolicach Cieszkowa.

1 luty 1919 r. – Ciężkie walki pod Rynarzewem.

1 luty 1919 r. – śmierć kpr. Franciszka Sowińskiego – zastrzelony podczas patrolu żołnierz był pierwszym powstańcem poległym w powiecie krotoszyńskim.

6 lutego 1919 r. – Niemcy zajęli Zduny, bronione przez kompanię powstańczą z Rozdrażewa. Podczas obrony miasta zginęło 17 powstańców i Stanisław Masłowski – mieszkaniec Zdun i członek Straży Ludowej.

7 i 9 lutego 1919 r. – nieudane próby odbicia Zdun z rąk niemieckich.

16 lutego 1919 r. – krwawe walki o Krotoszyn pomiędzy wojskami, wspartymi pociągiem pancernym a siłami powstańczymi. Atak niemiecki nie powiódł się m.in. dzięki bohaterskiej akcji Ludwika Zielezińskiego, członka krotoszyńskiej Straży Ludowej, który wysadził tor kolejowy pomiędzy budką kolejową w Perzycach, a Zdunami.

18 – 21 lutego 1919 r. – nieudana, heroiczna obrona Borownicy, podczas której kilkunastu powstańców poległo (w tym 5 zatrutych gazami). Niemcy użyli w czasie walki artylerii, gazów bojowych i miotaczy min.

19 luty 1919 r. – Działania bojowe w rejonie Bydgoszczy, Nakła, Chodzieży i Kępna.

8 marca 1919 r. – ustalanie tymczasowej linii granicznej między Zdunami a Perzycami. Obowiązywała ona do czasu wejścia w życie postanowień traktatu wersalskiego (styczeń 1920 roku), na mocy którego Zduny znalazły się w granicach Państwa Polskiego. Po 126 latach niewoli ziemia krotoszyńska wraz z Wielkopolską znalazła się w granicach II Rzeczypospolitej.

25 maja 1919 r. – Naczelna Rada Ludowa oddaje Józefowi Piłsudskiemu dowództwo Armii Wielkopolskiej.

30 maja 1919 r. – Straż Ludowa zostaje przekształcona w Obronę Krajową.

18 czerwca 1919 r. – Walki pod Rynarzewem.

28 czerwca 1919 r. – Niemcy podpisują traktat wersalski. 1 sierpnia 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił włączenie tzw. ziem zaboru pruskiego do Polski.

27 marca 1919 r. – Zjazd w Kaliszu z udziałem Józefa Piłsudskiego, Józefa Dowbora Muśnickiego, Józefa Hallera i francuskiego generała Massenata – zarządzenie pogotowia strategicznego przeciw Niemcom.

10 stycznia 1920 r. – Wchodzi w życie traktat wersalski.

13 stycznia 1920 r. – Dowódca frontu wielkopolskiego wydał rozkaz operacyjny o przejęciu terenów przyznanych Polsce w traktacie pokojowym, które nie zostały zajęte przez powstańców.

17 stycznia 1920 r. – Początek przejmowania przez oddziały Wojska Polskiego miejscowości przyznanych Polsce – krwawa walka z Niemcami w Gniewkowie.

8 marca 1920 r. – Ostatni rozkaz gen. Dowbora Muśnickiego – likwidacja frontu wielkopolskiego. Koniec powstania. Wielkopolska jest biało – czerwona.

Najprawdopodobniej dworzec kolejowy w Krotoszynie. Powitanie, przez pleszewski 1 Batalion 8 Pułku Strzelców Wielkopolskich dowodzony przez ppor. Ludwika Bociańskiego, przybywających z Francji oddziałów armii generała Józefa Hallera.

Krotoszyńscy powstańcy, którzy 1 stycznia 1919 roku o godzinie 19:30 w czwórkę zdobyli koszary im. Steinmetza, w którym stacjonowało 600 Niemców. Od lewej: Stanisław Przybylski, Stanisław Sękowski, Jan Hofmann i ich dowódca Władysław Rybakowski (naczelnik krotoszyńskiego „Sokoła”).

Front pod Krotoszynem, marzec lub kwiecień 1919 r., sztab I batalionu (pleszewskiego) 8 Pułku Strzelców Wielkopolskich. Od lewej: ppor. Sylwester Ertel, ppor. Alojzy Bąk, ppor. Ludwik Bociański (dowódca), ppor. Franciszek Białecki, Jan Kazimierz Paszotta – Panieński.

Zdjęcie Kompanii Kobylińskiej z początkowego okresu powstania.

Uroczysty pogrzeb Franciszka Sowińskiego, który zginął 1 lutego 1919 r. Krotoszyniak był pierwszym powstańcem, który zginął na naszym froncie. Na zdjęciu widoczna jest Kompania Rozdrażewska w czasie przemarszu pogrzebowego ulicą Kaliską (dzisiejsza ul. Aleje Powstańców Wlkp.) w Krotoszynie. Kosy widoczne w rękach powstańców uznawane były za symbol powstania.

Zdjęcie zrobione 12 stycznia 1919 r. na krotoszyńskim rynku. Ochotnicy ze Straży Ludowej z powiatu krotoszyńskiego wzięli udział we mszy prowadzonej przez księdza Mieczysława Skoniecznego, proboszcza baszkowskiego. W czasie mszy ochotnicy składali uroczystą przysięgę.